การละเล่น “ผีตาโขน” ไม่ปรากฏว่ามีการเล่นในที่ใด นอกจากที่อำเภอด่านซ้ายแห่งเดียวเท่านั้น ตำนานการเล่นไม่มีการระบุวันเวลาเมื่อใด แต่สืบทอดกันมาจากบรรพบุรุษยาวนาน เป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่สืบทอดจากรุ่นสู่รุ่น เป็นการรักษาขนบธรรมเนียมประเพณี ช่วยให้คนรุ่นหลังได้เรียนรู้และเข้าใจถึงความเป็นมาของชุมชน
ผีตาโขน เป็นเทศกาลที่จัดขึ้นในอำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย จัดขึ้นในเดือน 7 โดยกำหนดจัดขึ้นในวันที่ได้รับเลือกให้จัดขึ้นในแต่ละปี โดยเจ้าพ่อกวน ผู้นำจิตวิญญาณ ผู้นำทางวัฒธรรมแห่งเมืองด่านซ้าย ซึ่งงานบุญประเพณีพื้นบ้านนี้มีชื่อเรียกว่า “บุญหลวง” งานบุญประเพณีที่ภาษาพื้นบ้านอำเภอด่านอ้าย จังหวัดเลย เรียกว่า “บุญใหญ่” เป็นงานบุญที่รวมเอาบุญประเพณีสองอย่างประจำเดือนต่างๆ ใน “ฮีตสิบสิบสอง”
ของภาคอีสาน โดยรวมเอา “บุญผะเหวต” หรือ “บุญพระเวสสันตร” ซึ่งนิยมทำในเตือนสี่ และ “บุญบั้งไฟ” ซึ่งนิยมทำในเตือนหก มารวมเข้าเป็นบุญเดียวกัน แต่เลื่อนมาทำในเดือนแปด มีฟังเทศน์ เรื่องพระมาลัยหมื่นพระมาลัยแสน เทศน์สังกาส และเทศน์เรื่องพระเวสสันดรตามลำดับ โดยชาวบ้านเชื่อว่าใครได้ฟังเทศน์ดังกล่าวจบในวันเดียวจะได้กุศลแรง อาจดลบันตาลให้ได้พบพระศรีอริยเมตไตรยในชาติหน้า ซึ่งจะทำให้ประสบแต่ความสุข
ผีตาโขน ทำมาจากวัสดุที่หาได้จากธรรมชาติในท้องถิ่น เช่น กาบมะพร้าว, หวดนึ่งข้าวเหนียวที่สานจากไม้ไผ่, และเศษผ้าหลากสี. หน้ากากผีตาโขนมักถูกตกแต่งให้มีสีสันสดใสและมีลวดลายที่น่ากลัว ในขบวนแห่จะแยกเป็น 2 ชนิดคือ ผีตาโขนใหญ่และผีตาโขนเล็ก “ผีตาโขนใหญ่” ทำเป็นหุ่นรูปผีทำจากไม้ไผ่สานมีขนาดใหญ่กว่าคนธรรมดาประมาณ 2 เท่าประดับตกแต่งรูปร่าง “ผีตาโขนเล็ก” เป็นการละเล่นของเด็ก ไม่ว่าเด็กเล็ก เด็กวัยรุ่นหรือผู้ใหญ่ ทั้งผู้หญิงชาย มีสิทธิ์ทำ และเข้าร่วมสนุก ได้ทุกคน
เนื่องจากงานประเพณีผีตาโขนเป็นงานบุญใหญ่ จัดขึ้นที่วัดโพนชัย อ.ด่านซ้าย โดยมี การละเล่นผีตาโขน มีการเทศน์มหาชาติมีการทำบุญพระธาตุศรีสองรักและงานบุญต่างๆเข้ามาผสมอยู่รวมๆกัน จึงมีการจัดงานกัน 3 วัน ปีนี้กำหนดจัดขึ้นระหว่าวันที่ 28-30 มิถุนายน 2568 ที่วัดโพนชัย เขตเทศบาลตำบลด่านซ้ายอำเภอด่านซ้าย
วันที่ 28 มิ.ย.68 วันแรก เริ่มพิธีตอนเช้า 03.00-05.00 น. พิธีบวชพราหมณ์ ณ อุโบสถวัดโพนชัย พิธีเบิกพระอุปคุต บริเวณระหว่างลำน้ำหมัน – ลำน้ำศอก พิธีตักบาตรแด่พระสงฆ์ (หน้าวัดโพนชัย ตามถนนแก้วอาสาเข้าตลาดสด พิธีบายศรีสู่ขวัญเจ้าพ่อกวน-เจ้าแม่นางเทียม (บ้านเจ้าพ่อกวน) แห่จากบ้านไปยังวัดโพนชัย ขบวนของเยาวชน ขบวนผีตาโขน ประชาชนทั่วไป พร้อมกันบริเวณวัดโพนชัย เดินแห่รอบโบสถ์ 3 รอบ ชมการประกวดแข่งขันเต้นผีตาโขนน้อยของนักเรียน ณ เวทีวัดโพนชัย เวลา 18.00 น.กิจกรรมการแสดงศิลปะและวัฒนธรรมบนเวทีกลางหน้าที่ว่าการอำเภอด่านซ้าย
วันที่ 29 มิ.ย.68 วันที่สอง เวลา 09.30 น. พิธีเปิดงานประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน ชมขบวนเทิดพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 10 ขบวนพระเวสสันดร ขบวนแห่ของเจ้าพ่อกวน เจ้าแม่นางเทียม คณะพ่อแสนนางแต่ง ขบวนแห่ของกลุ่มองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 10 ตำบล ขบวนภาคเอกชน และขบวนแห่ ผีตาโขนอิสระจากทุกคุ้มหมู่บ้าน นับพันตัว เคลื่อนจากหน้าที่ว่าการอำเภอด่านซ้าย ไปยังวัดโพนชัย ตลอดเส้นทาง บรรดาผีตาโขนจะหยอกล้อ และร่วมถ่ายรูปเป็นที่ระลึกกับนักท่องเที่ยว ไฮไล้ท์ของงานเทศกาลฯ เริ่มเวลา 15.00 น.เป็นพิธีอัญเชิญพระเวสสันดรเข้าเมือง พิธีบายศรีสู่ขวัญพระเวส ที่บ้านเจ้าพ่อกวน ขบวนอัญเชิญพระเวสสันดรเข้าเมือง จากบ้านเจ้าพ่อกวน ไปยังวัดโพนชัย แห่รอบโบสถ์ 3 รอบ อัญเชิญพระพุทธรูป (องค์แทนพระเวสฯ) เข้าโบสถ์ พิธีทิ้งหน้ากากผีตาโขนใหญ่ ที่ท่าวังเวิน วัดโพนชัย ชมพิธีจุดบั้งไฟบูชาพญาแถนเพื่อขอฝน บริเวณหลังวัดโพนชัย เป็นอันเสร็จพิธี
เวลา 18.00-24.00 น. ชมกิจกรรมการแสดงศิลปะและวัฒนธรรมบนเวทีกลางหน้าที่ว่าการอำเภอด่านซ้าย พิธีเจริญพระพุทธมนต์ ณ วัดโพนชัย (เทศน์พระมาลัยหมื่น พระมาลัยแสน)
วันที่ 30 มิ.ย.68 วันที่สาม พิธีเทศน์มหาชาติ 13 กัณฑ์ ณ วัดโพนชัย เวลา 02.30-18.00 น. ชมขบวนแห่ต้นกัณฑ์เทศน์ ของหมู่บ้านต่างๆ ในอำเภอด่านซ้าย พิธีสะเดาะเคราะห์ พิธีฉลองธรรมมาสน์ (เทศน์ลาธรรมมาสน์) ณ วัดโพนชัย
นายพิสิทธิ์ ทับทอง ประธานเครือข่ายศิลป์สร้างสรรค์เมืองด่านซ้าย และ กรรมการสภาวัฒนธรรมจังหวัดเลยและกรรมการสภาวัฒนธรรมอำเภอด่านซ้ายกล่าวว่า นักท่องเที่ยว ที่พลาดงานวันที่ 28-30 มิ.ย.68 สามารถชมการละเล่นผีตาโขน ได้ที่วัดศรีภูมิ บ้านนาหอ ตำบลนาหอ อำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย ระหว่างวันที่ 2-4 ก.ค. 68 , วัดศรีสะอาด บ้านหนามแท่ง ตำบลด่านซ้าย อำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย ระหว่างวันที่ 3-5 ก.ค. 68 และ วัดโพธิ์ศรี บ้านนาเวียงใหญ่ ตำบลด่านซ้าย อำเภอด่านซ้าย วันที่ 4-7 ก.ค. 68 ที่สุดของงานคือ “วันไหลผีตาโขน” วันที่ 4 ก.ค. 68 นัดรวมตัวกันที่สนามหญ้าโรงเรียนด่านซ้าย อ.ด่านซ้าย โดยผีตาโขนจากลุ่มต่างๆลงทะเบียนเพื่อประกวด จากนั้นเคลื่อขบวนผีตาโขน ขบวนวัฒนธรรมท้อถิ่น ขบวนแตรวงโรงเรียนด่านซ้าย ไปยังลานวัฒนธรรม วัดโพธิ์ศรี วัดบ้านนาเวียงใหญ่ ร่วมเปิดงานไหลผีตาโขน และปาร์ตี้ผีตาโขน เป็นรายการสุดท้าย ปิดงานเทศกาลงานบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน ปี 68
