อำเภอด่านซ้ายเป็นอำเภอเก่าแก่ มีประวัติความเป็นมายาวนาน ตั้งอยู่ทางด้านซ้ายของเมืองบางยาง( เชื่อว่าตั้งอยู่ในอำเภอนครไทย จังหวัดพิษณุโลก) ซึ่งพ่อขุนบางกลางท้าว เจ้าเมืองบางยาง ตั้งขึ้นเป็นเมืองหน้าด่าน และเรียกว่า “เมืองด่านซ้าย” มาจากคำเดิมว่า “ด่านช้าง” ซึ่งในสมัยโบราณพื้นที่บริเวณนี้มีช้างป่าชุกชุม เที่ยวหากินไปมา และหากินดินโป่ง อยู่ระหว่างป่าภูหลวง ป่าโป่งลิงต้น ป่าเขตเมืองลานช้าง แขวงเมืองไชยบุรี สปป.ลาว คนในสมัยนั้นจึงเรียกว่า “ด่านช้าง” ต่อมาเพี้ยนเป็น “ด่านซ้าย”สันนิษฐานตามประวัติศาสตร์ว่า พ่อขุนบางกลางท้าวเจ้าเมืองบางยาง ได้ตั้งเมืองหน้าด่านเพื่อประชิดเขตแดนขอม เดิมเมืองด่านซ้ายตั้งอยู่ในเขตปกครองของมณฑลพิษณุโลก จนกระทั่งเปลี่ยนมาเป็นอำเภอ อยู่ในเขตการปกครองของจังหวัดเลย ตามประกาศของกระทรวงมหาดไทย ลงวันที่ 4 มกราคม 2450 ปัจจุบันจึงมีอายุครบ 117 ปี
ชาวอำเภอด่านซ้ายส่วนใหญ่นับถือศาสนาพุทธในวันพระชาวบ้านจะหยุดงานไม่ไปทำไร่ทำนาและถือโอกาสไปทำบุญที่วัด เนื่องจากชาวอำเภอด่านซ้ายยังคงมีความเชื่อในอำนาจเหนือธรรมชาติความเชื่อเรื่องภูตผี วิญญาณ ความเชื่อในการนับถือบรรพชน ความเชื่อและความศรัทธาในความศักดิ์สิทธิ์ของพระธาตุศรีสองรัก จึงทำให้อำเภอด่านซ้ายเกิดประเพณีเฉพาะถิ่น เช่น ประเพณีไหว้เจ้าเมืองวังจัดในเดือน สี่ ประเพณีไหว้เจ้าเมืองกลางจัดในเดือน ห้า ประเพณีนมัสการพระธาตุศรีสองรักจัดในเดือน หก และประเพณีเลี้ยงหอหลวง-หอน้อยจัดขึ้นในเดือน เจ็ดส่วนประเพณีบุญหลวงเป็นการเอาบุญประเพณีประจำเดือนต่างๆใน “ฮีตสิบสอง”ของภาคอีสาน 2 อย่างมารวมกันเป็นประเพณีเดียว เช่น “บุญพระเวสสันดร” ซึ่งนิยมทำในเดือนสี่ และ
“บุญบั้งไฟ” ที่นิยมทำในเดือนหก มารวมจัดเป็นบุญเดียว และเลื่อนมาทำในเดือนแปด เมื่อถึงงานประเพณีบุญหลวง ทุกคนนึกถึงก่อน คือ การละเล่น “ผีตาโขน” เพราะการละเล่นชนิดนี้ให้ความสนุกสนานทั้งผู้เล่นและผู้ชมจนทุกคนให้ความสำคัญเรียกการเล่นชนิดนี้ว่า “งานประเพณีผีตาโขน”ทั้งที่การเล่นผีตาโขนเป็นเพียงองค์ประกอบส่วนหนึ่งของประเพณีบุญหลวงเท่านั้น
นายชัยพจน์ จรูญพงศ์ ผู้ว่าราชการจังหวัดเลยกล่าวว่า จังหวัดเลย ร่วมกับ ส่วนราชการ องค์กรปกครองส่วนทัองถิ่น ผู้ประกอบการ และภาคเอกชน กำหนดจัดงาน ระหว่างวันที่ 7- 9 กรกฎาคม 2567 เริ่มงานวันแรก วันอาทิตย์ที่ 7 กรกฎาคม 2567 เวลา 03.00 น. เริ่มพิธีบวชพราหมณ์ ณ อุโบสถวัดโพนชัย และเวลา 04.00 น. มี พิธีเบิกพระอุปคุต โดยคณะพ่อแสนจะนำมีด ดาบ หอก ฉัตร ถือเดินจากวัดโพนชัยไปยังที่ประกอบพิธีริมน้ำหมันระหว่างริมน้ำหมัน-ลำน้ำศอก ทำพิธีเชิญพระอุปคุตขึ้นจากกลางลำน้ำหมัน จากนั้นนำมาทำพิธีที่หออุปคุต วัดโพนชัย มีพิธีทำบุญตักบาตรเริ่มจากหน้าวัดโพนชัยไปตามถนนพระแก้วอาสา ไปจนถึงทางแยกไปอำเภอนาแห้วแล้ววนกลับมาที่วัดโพนชัย ทำพิธีบายศรีสู่ขวัญเจ้าพ่อกวน เจ้าแม่นางเทียม ที่บ้านเจ้าพ่อกวน และตั้งขบวนแห่เจ้าพ่อกวน เจ้าแม่นางเทียมไปที่วัดโพนชัย เวียนรอบพระอุโบสถ 3 รอบ เพื่อทำพิธีเปิดงานบุญหลวง “วันโฮม’ ในขบวนจะมีชาวบ้านพร้อมผีตาโขนน้อยใหญ่ ร่วมกันเซิ้ง และหยอกล้อผู้คนที่มาชมงานเป็นที่สนุกสนาน เวลา13.00 ถึง 23.00 น. ชมกิจกรรมการแสดงของนักเรียนสลับกับการประกวดต่างๆณวัดโพนชัย วันจันทร์ที่ 8 กรกฎาคม 2567 เริ่มตั้งแต่เวลา 10.00 น. พิธีเปิดงานประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขนประจำปี 2567 ณ บริเวณหน้าที่ว่าการอำเภอด่านซ้าย พร้อมผีตาโขนใหญ่ ผีตาโขนน้อยนับพันตน เวลา15:00 น.ชมพิธีบายศรีสู่ขวัญพระเวสสันดร ณ บ้านเจ้าพ่อกวน ขบวนอัญเชิญ พระเวสสันดรเข้าเมือง จากบ้านเจ้าพ่อกวนไปยังวัดโพธิ์ชัย ขบวนอัญเชิญพระเวสสันดรเข้าเมือง ถึงบริเวณวัดโพธิ์ชัยแห่รอบโบสถ์ 3 รอบ พิธีเชิญพระพุทธรูปเข้าโบสถ์ พิธีทิ้งหน้ากากผีตาโขนใหญ่ (ท่าวังเวิน)หลังวัดโพธิ์ชัย และพิธีจุดบั้งไฟพญาแถน เพื่อขอฝน (หลังวัดโพธิ์ชัย) และ เวลา19.00 น. พิธีเจริญพระพุทธมนต์ เทศน์พระมาลัยหมื่น พระมาลัยแสน ณวัดโพธิ์ชัย ตั้งแต่ 19:00 น. ชมดนตรีและปาร์ตี้ผีตาโขนกลุ่มอิสระหน้าสวยงาม ณ เวทีกลางหน้าที่ว่าการอำเภอด่านซ้าย และวันอังคารที่ 9 กรกฎาคม 2567เป็นวันสุดท้ายตั้งแต่เวลา 02.30 น. ถึง 18.00 น. พิธีมหาชาติ 13 กัณฑ์ และชมขบวนแห่ต้นกัณฑ์ต่างๆในอำเภอด่านซ้าย ณ วัดโพธิ์ชัยอำเภอด่านซ้าย
ด้านนายจริยาทร สูหู่ ผู้อำนวยการการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย (ททท.) สำนักงานเลย กล่าวว่าได้ประชาสัมพันธ์กิจกรรมดังกล่าว ไปยังนักท่องเที่ยวชาวไทย และชาวต่างชาติ โดยเฉพาะในปีนี้ ได้จัดทำข้อมูลการจัดงานออกเป็น 2 ภาษา ด้วยกัน ประกอบไปด้วยภาษาอังกฤษ และภาษาจีน เพื่อเป็นการขยายผลไปยังกลุ่มเป้าหมายไปยังนักท่องเที่ยวชาวต่างชาติ ในการเพิ่มอัตราการเข้าพักในช่วงวันธรรมดาในอำเภอด่านซ้าย และอำเภอใกล้เคียงในพื้นที่จังหวัดเลย กระตุ้นเศรษฐกิจไปยังภาคส่วนที่เกี่ยวข้อง โดย ททท.สำนักงานเลย คาดว่าจะสร้างรายได้โดยภาพรวมในช่วงการจัดงาน เป็นเงินประมาณ 65 ล้านบาท มียอดอัตราการจองห้องพักอยู่ที่ร้อยละ 75 และจำนวนนักท่องเที่ยวเข้าร่วมงาน ประมาณ 50,000 คน นอกจากนี้ จากจากการที่รัฐบาลมีนโยบายกระตุ้นการเดินทางท่องเที่ยวเมืองน่าเที่ยวนั้น จ.เลย เป็น 1 ใน 18 เมืองน่าเที่ยวในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ที่นำเสนอแนวคิดเรื่อง Must to do in Thailand ในด้าน Must See งานดังกล่าวจะสามารถนำเสนอเรื่องราวประเพณีที่เป็นวัฒนธรรมท้องถิ่นของ จ.เลย ที่นักท่องเที่ยวจะต้องไปสัมผัสให้เห็นกับตาสักครั้งหนึ่งในชีวิตอีกด้วย
นอกจากนี้ นายพิสิทธิ์ ทับทอง ผู้ก่อตั้งหอศิลป์เบิกกะบาลสวนสร้างสรรค์และประธานเครือข่ายศิลป์สร้างสรรค์เมืองด่านซ้าย กล่าวว่า จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์ ของ มรดกความทรงจำแห่งจังหวัดเลยและของเอเชียอาคเนย์ ว่าด้วยสัญญาทางไมตรีศรีอโยธยาและศรีสัตนาคนหุตล้านช้าง พ.ศ. 2103 โดย ศ.ดร.วินัย พงศ์ศรีเพียร เมธีวิจัย สถาบันศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร ได้บันทึกงานวิจัยว่าด้วยเรื่อง จารึกพระราตุศรีสองรัก และใบลานเจดีย์เมืองด่านซ้าย ซึ่งได้เขียนรวบรวมเอกสารสำคัญของชาติไทยไว้ใน 100 เอกสารสำคัญ สรรพสาระประวัติศาสตร์ไทย นำเสนอเป็นผลงานทางวิชาการที่ได้รับการยอมรับ ยกย่องจากสถาบันต่างๆระดับนานาชาติ ว่าเป็นเอกสารที่ทรงคุณค่าในของชาติไทยและเอเซีย อีกทั้งเอกสารของประเทศฝรั่งเศส ที่เป็นบันทึกเหตุการณ์สำคัญที่นำเสนอต่อรัฐสภาฝรั่งเศส โดย Louis Finot ชื่อผลงาน Notes d’epigraphie: Stele de Dansai ตี๋พิมพ์ในปี คศ. 1916 หรือพ.ศ. 2458 และเอกสารประวัติศาสตร์ที่สำคัญที่สุดฉบับหนึ่งของ สปป.ลาว ในเอกสาร มูลมรดกชนชาติอ้ายลาวบันทึกประวัติศาสตร์และเหตุการณ์สำคัญ ความสัมพันธ์อันลึกซึ้งของประชาชาติลาวและสยาม โดย มหาศิลาวีรวงศ์ ซึ่งมีเนื้อหาใจความที่ยืนยันใน จารึกพระธาตุศรีสองรัก และมีเอกสารสำคัญที่ประวัติศาสตร์ระหว่างชาติไทยและ สบป.ลาว คือ ใบลานเจดีย์เมืองด่านซ้าย ซึ่งจารขึ้นเมื่อมหาศักราช 1482 ตรงกับ ค.ศ. 1560 หรือ พ.ศ.2103 คือการกำหนดเขตแดนและสัญญาพันธมิตรระหว่างกษัตริย์ศรีอโยธยาและกษัตริย์ศรีสัตนาคนหุตล้านช้าง
จากเอกสารทั้งหมดบันทึกเหตุการณ์ที่ยืนยันว่า สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ์ พระเจ้ากรุงศรีอโยธยา
กับ พระเจ้าไขยเชษฐาธิราช พระเจ้ากรุงศรีสัตนาคนหุตล้านข้าง ได้เดินทางมาด้วยพระองค์เองเพื่อทรงเป็น
ประธานประกอบการพระราชพิธีถือน้ำพิพัทสัจจาต่อกัน พร้อมด้วยพระมหาอุปราช ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ โดย มีพระสงฆ์ของทั้งสองฝ่ายเข้าร่วมพิธี ในวันอาทิตย์ที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ. 2103 เป็นเหตุการณ์แรกที่สำคัญยิ่งที่เราชาวอำเภอด่านซ้ายและจังหวัดเลย รวมทั้งประชาชนไทยและ สบป.ลาว ทั้งสองประเทศ จะได้ถือเป็นวันแห่งประวัติศาสตร์แห่งความมีสัมพันธไมตรีที่ดีต่อกัน และสมควรที่จะจัดงาน บวงสรวงรำลึกเพื่อเป็นการยกย่องเชิดชูพระมหากรุณาธิคุณของทั้งสองบูรพกษัตริย์สองแผ่นดิน ได้ดำเนินประกอบพระราชพิธีเพื่อสันติมีต่อโลกเป็นครั้งแรกและมีความสำคัญยิ่งต่อประวัติศาสตร์ของเอเซียอาคเนย์และของโลก
ในวันอาทิตย์ที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ. 2567 นี้ ณ พระธาตุศรีสองรัก โดยครั้งนี้ เครือข่ายศิลป์สร้างสรรค์
เมืองด่านซ้าย คณะผู้นำทางจิตวิญญาณ และตัวแทนภาคประชาชน ได้จัดพิธีบวงสรวง ดังกล่าวขึ้นเพื่อเป็นการจารึกประวัติศาสตร์ในการรำลึกวันสำคัญของชาติไทย จึงขอเชิญชวน พี่น้องชาวไทย ตลอดจนนักท่องเที่ยวที่มาเที่ยวงานผีตาโขน เข้าชมพิธีกรรมอันศักดิ์สิทธิ์อีกงานหนึ่ง
